Zoawi Lelte kha - II

Cancer is a silent killer!
Chutia fiamthu leh thu lo inkarah kan awm lai chuan, tuna a natna, cancer chungchangah kan kai chho a, he 'topic' kher kher hi sawipui ka huphurh rilru angreng. Mahse, amah a inhuam em a, ka inthlahrunna chu tlemin a zia deuh. Ti hian a inhriat chhuah dan a sawi tan a, "Nikum November a ni, ngaihthat lohna em em pawh nei lovin Republic Biak Inah kan inkhawm ve a, hetah hian zaina hun kan hmang," tiin bul a tan bek bek a. "Tha takin kan zai a, Mahse, kan zai zawh veleha kan thuhmuna ka thu tur kha, a rawn na ta!" a ti a. "Ka thin a rawn na thut a, a na lutuk kha tihngaihna a awm lo a ni ber! Ka damchhunga na ka tawrh tawh zingah a la na ber ang," tia a sawi lai pawhin na a ti tih chu a hmelah pawh a rawn lang a, a na tawrh dan a sawi laiin ka tawmpui thiam lo lek lek chuan ka inhria a, ka inthiam lo letling zawk.


Kum 55 chhung zet chu na em em nei si lova a awm hnuin, tihngaihna pawh a hriat loh nain a tuam hnuah chuan a inentir ve ta a. Mahse, a rin loh lam daih chhanna chu dawngin, a hmaa chaw helh pawh nei ngai lem lo chu a chaw kawng hi lo cancer niin, chaw kawng atangin a pumpuiah, pumpui atangin a thinah a lo kangkai hman tawh a, a thin sirah bawk a awm tawh tihte chu doctor-te chuan an hmu chhuak a, an hrilh a ngai ta! A chhungte hrilh tuma doctor-in lo kalsawn lawk tura an tih chu a ngaihdan a ni ve bar lo, "Ka hrilh ngam lo tihte chu a. Ka ngaihdan a ni ve lo. Ka taksa a ni a, ka taksa awm dan chu ka hre tur a ni," tia doctor-in lo kalsawn lawk tura a tih pawhin, "No" tia a chhan thu a rawn sawi chhuak, "Min hrilh ta bawrh bawrh a nih kha," a tih zawh hnuah, an hrilh laia a awmdan tur ka suangtuah nghal a, a pachang hi ka ti tulh tulh mai.
A taksaa cancer awm chu tihreh tumin hma an la vat vat a, Dr. Jerry hnenah te vawi 8 vel lai chu chemo te an khai a, a ke hmawr atanga a lu chhip thlenga pet-scan an tih thu te a sawi chho zel a, mahse, doctor-te chuan, "Khawvela doctor awm zawng zawng hnenah chuan kal mah la, an zai dam chuang lovang," tia chhanna a dawn avanga, rei lo te chhung chu thim deuh mapa a inhriat thu leh, a thutna atanga tlum deuh sata a inhriat thu a sawi chho keuh keuh keuh lai te chuan ka lo insehruh ve nasa a; mahse, sawi tur ka van ruai thung a. Rei lo te chawl a, thawk a lak hnuah, "Ka lo dawnsawn dan kha mak an ti hlawm hle. Tuar em em turah min ngai a. Mahse, a ni lo," tiin a rawn sawi leh a, "Ka haw kha hlim lohna ka nei lem lo," tia sawiin an hrilh hmasak ber tum chuan a rilruah Setana mualphonan 'Lalpa ka lawm e' a tih thu a sawi a. "Ka lo hrechiang lo a ni ka taksa hi. Lalpa nangma'n min khawih dawn a ni ang e," tia a tawngtai nghal thu a sawi a. Zoawi Lelte chuan, "Ka chhungte kha ka hnem let zawk a ni," a ti bawk.

Hla leh album
Zaithiam a ni a, hla erawh chu a phuah tam lem lo. A phuah chhunte erawh up bo mai atana uiawm em em deuh vek an ni hlawm a; amah a zahzumna chuan up bo mai duhna thinlung hi a neihtir lek zawk a. "Hla phuah tihchhuah hi ka zahzumna lam a ni. Hla hi pariat vel chauh ka phuah," tiin a hla phuah ve chhunte chu chhuan tham a nih loh thu inngaitlawm takin a sawi a. Hmangaihna Vanduai (1976); Lungduh Di Then Chu (1977) leh Tahna Khua A Sei Mai Thlawn E tih angte chu a hla phuah te annih thu a sawi a. Ballad ang chi, a thluk nei lo lam pawh siam a nei a ni awm e. Hla phuah lamah chuan mi zakzum a nihna chuan sulhnu a neih tlem tir hlauh pek tih chu zep rual a ni lo. Mahse, 'Ruati Tunge I Ngaihzawng' tih te, Ruata Zote phuah Pari Zun; PS Chawngthu hla Chhingkhual Lenmawi leh Durra Chawngthu hla Tleitirah Tleitiri tihte tunhnua a rawn rik chhuah leh pawhin, kan bengah Vanlalruati chauh lo chu cham tur an awm lo!
Album pawh a siam tam ve vak lo. Mahse, a siam chhun te chuan belhchian an dawl a ni ngei ang, thangthar zaithiam pahnih hnenah, "Album ka hralh hnem ber tih suh," a ti ngam tlat!
Kum 1985 khan a album hmasa ber, 'Zoawi Lelte' a ti chhuak a, he album hi a Zo rimawi khawvelah chuan album 'hit' kai ber leh hralh hnem ber a ni thei hial ang em? He album hi copy 60000 vel chu an hralh nghal pawp a, tunah pawh hralh a la kal hle niin an la sawi hial a. Tun thlengin a tlem berah copy 80000 vel chu a chuang tawh a, album cover pawh tum 5 lai an thlak tawh thu Pi Vanlalruati'n a sawi lai te chuan, a sawite chhinchhiah nachang ka hre lo lek lek zawk hial a ni!
A album pahnihna, kum 1986 khan 'Tuaiduh Lawmlai Valte' ti chhuak lehin, he hla hi chu Sainghaka (ex-minister) fa hriatrengnana C. Dina hla phuah hmingchawia siam a ni a. 'Vankhama Hla-te' tih album hi chu ama pual a nih chiah loh thu sawiin, Side A lam chauh a chan thu Zoawi Lelte chuan a sawi a, a side lehlam thung hi a u Vanhlupuii'n a chan ve thung thu a sawi bawk. Tunah hian gospel album, 'Nghilhni Ka Nei Lo'ng Che' siam tumin a inkau mek, ti chhuak thei tak maw? He album hi a tih chhuah theih dawn leh dawn loh chu a hre lo. "Pathian thu thu a ni tawh" a ti. Fam ngaite hla awmna nen pawh siam a tum bawk.

Hranghlui a nihna angin
Hranghlui chan a chang tawh a, tunlai zaithiamte pawhin nu enin an en a, amah pawhin thangthar zawkte hrilha an bula hun hman ve chu nuam a tih thu a sawi zauh a. Kei lah pek chuan hranghlui a nih anga tunlai zaithiamte a hmuh dan ka zawk pek. Rin aiin a lo luangliam zek a, ngaimawh leh hmuhnawm loh a tihte chu a sawi chho nghal bawrh bawrh a. "Kan zai ve hun lai chuan hla phuahtute rilru kan dawn a, an phuah chhante ngaihtuah chungin kan sa thin," a ti te te a. "Tunlai naupang ho hi, a hla thu awmzia pawh hre mang loa hla sak an ching hi, ka thin an tirim thin. A thu an ngaih pawimawh loh chuan a nihna angin an sa chhuak ngai lovang," tiin a rawn inphawrh chhuak a, ka lo bu ve nghat a. Sawi chho zelin, "Tlemin an rawn zai lar ve dek dek a, an hlawh tur an in 'fix' a, engnge ka tla na em tih ngaihtuah lovin zai man pawisa ringawt an atchilh lutuk tihte ka ngaihtuah a," tiin, zai man vel chu an hlawh ve tho tur chu a nih rualin, sum ringawt an umna zawk hi a mit a tih mim thin thu a sawi. "Ram leh hnam tan ka 'contribute' em tih lam ngaituah lova, 'celebrity' intih kual vel hi ka hrethiam ve vak lo," a ti ve nung nung mai!
Bus chuan zah chungchangte pawh a rawn sawi kai a, "Bus-a chuan duhloh chinte hi ka helh! An taxi chuan man zozai te hi an zai chhuak dawn em ni ka ti deuh thin," a ti a. "Mobile handset lah a changkang kang hi an lei a, khawilo kalnaah leh puipunna nikhuaah te hian an sik reng a, kei ber emaw an inti ta niin ka hria," tiin a thinrimna a inhritla mawlh mawlh a. A ngaihdan tlang taka min hrilh lai te chuan ka lo ngaithla dauh dauh a, a sawi lai te chuan a khat tawkin ka lo bu ve nghat nghat a.

Fa pahnih pekin awm
A pasal nen chuan fa an nei lo tih chu amah hretute chuan an hre fur a. Mahse, tunhnaiah fapa pahnih pekin a awm a, Vanengmawia leh Zonunsanga te chu Pathianin a pe niin a sawi a. Mahse, a fa te lakah 'nu' tia inkoh a duh der lo. "Ka rila rah an nih loh miau avangin 'nu' tiin min ko suh u ka ti," a ti a. 'Lemchan ka peih ve lo, thil chu a nihna ang takin ti thin ila ka duh ber," a ti nghe nghe. "Cancer ka ni tih ka inhriat hmain, inchhunga ka chenpui leh min enkawl turin an rawn kal ka ti mai," a ti leh a. "Pathian hi a fel a ni. Ka chunga Pathian thatzia hi, a hun takah a rawn che chat mai a ni," tiin tuna a damloh chhoh hnua amah enkawl tura Pathianin fa pahnih a pek thu uar takin a sawi.

Engtin nge Zoawi Lelte
Ka pian hun chu sawi loh, tui pawh ka nih hma daih, 1968 atanga Radio artist ni a, grade 'A' thuthmuna lo inhlangkai daih tawh chu hriatreng loh tum mah ila, a theih lohzia ka hre chhuak emaw chauh a ni dawn si. Zaithiam a nihna te, Zo rimawi khawvelah, "Album ka hralh hnem ber ti suh u," ti ngam chin a nihna angtea hriatreng tur emaw ka tih thu a bulah ka sawi a; mahse, a ni thung hi chu ka rin loh lam thil a rawn sawi a. "Ka mu ta emaw, ka la kal lo pawh nise, Pathian chungah mi lawm tak tiin miin min hria se ka duh," a ti teh daih a. "Kum 55 ka ni ve ta a. Hemi chhung hian Pathianin na em em nei lovin min lo dah a, a va rei tak em! Pathian hi ka chungah a va tha tak em, a chungah ka lawm a ni," a ti leh a. Sawi zawm zelin, "Pathian hnenah sual la hriatchhuah theih hun leh ngaihdam dilna hun min pe a," tia vuina tur reng a neih loh thu a sawi bawk a ni.
Pathian hnenah tawrhchhelna a dil thu min hrilh malh malh a, a lo mu ta a nih paw'n lawmthu sawi chunga kal theih kha a duh ber leh chu chu a thupui ber a nih thu a sawi lai te chuan mit khap lek lovin ka en reng a, khaw dang ka hawi sawn thei lo! A chanchin min hrilh paha a khat tawka min rawn melh zauh zauh atang ringawt pawhin a mitah nu tuarchhel leh paukhauh, thihna pawhin a hneh theih loh tur hial khawpa mi huaisen hmel hi ka hmu roh a. "Khati khawpa sual inhriat chhuahna hun leh ngaihdam dilna hun min pe duh hi, Pathian lakah ka vui reng reng lo," tiin inthlahrung takin a sawi leh a ni.
"Ni e, mihringte hian kan tawpna ni tur hi kan hre lawk lova, kan hre lawk lo mai a ni lo, kan chungah hian thuna chhete mah, pakhat-te-mah kan nei hek lo. He khawvel hi kan khualzinna ram mai a ni a, tho leh tawh lo turin kan la mu hlen vek ang! Mahse nang chu, chung lam khian i sawi ang ngeiin sual inhriat chhuahna hun leh, ngaihdam dilna hun tha siamsak bik i ni a. Hetiang hun tha siamsak hman lohva he khawvel atanga kal bo ta hi an tam teh asin! Kei pawhin i dinhmun chu ka awt letling zawk hial asin! Kei aiin i mu hmasa emaw, kal hnuhnung emaw pawh nila, 'Zoawi Lelte' tihte'n an hrereng tawh dawn che a, i duhdan ang takin an hre chhunzawm zel bawk ang che tih ka tiam a che!" ti rilru chungin, an in chu ka chhuahsan ta a.
===================

Zoawi Lelte thlahnan

Vanhnuai thang hming tha chuang,
Khuavel thang chhuak a’n maw;
I lo pian hringmi hei zawng zing a’n,
Khuanu chawi hminglian tha rualkhumin.

Engtin ngai ang maw Zofaleng zawngten,
Zoawi Lelte timaia i chul tur hi.

Ka ngaithiam thei ne’m le,
I zûn phur leng zawng te’n,
Timaia khiangawih hi kan tiam nem,
Mahse, auh kir rual i chang si lo.

I dawn kim lo em ni ?
Zofaten kan chan hi?
I tel lo chuan e kan Zoram hian,
Kalsiam relin ka ring thei lo.

Aw le, dam takin le,
Tiin i rual duhte’n;
Kan thlah nang che Khiangawi mual chu liam la,
Fanau chawiin Kumtluang dam reng rawh.

Zoawi Lelte
by Zirsangzela Hnamte