Cancer hnehtu nen kan inkawm a...

Cancer natna tihbaiawm tak chu tu chhungkua pawhin kan buaipui a, tute mah hian he natna hi an nel em em lem lo. He natna hi thihpui ngei ngei tura ngaihna chu a lian hle a, tumah thliar bik lah a nei hek lo. Tu chhungkaw mahin he natna hi an chunga roreltu ni turin kan duh lova, tuma'n kan mamawh hek lo. Duh avanga neih theih pawh a ni chuang lova, duh chu sawi loh he natna pehhel dan kawng kan zawng hram hram zawk a. Mahse, kan duhna leh theihna te chu engmah lo maiin a chantir zawk chang lah a tam khawp e.

 
    Rilru huaisen leh paukhauh tak tan lo chuan he natna hi do theih leh beih let ngam pawh a ni lo. He natnain a man tawhte zinga a tam zawkte nunna chu a laksak tawh a. A laksak zel dawn ni pawhin a lang. Mahse, chu natna kutvawtin a man a, mi dang tam tak nunna a lo laksak tawh angin amah ngei pawh cancer chuan a man a, a hnen atanga tal chhuak thei tawh lo tur ang hialin a chhungte leh a thenrual thate chuan an ngai hman hial a. Chu erawh zawng a rawn hnial fithla thak a, an rinna chu a dik lohzia rawn lan chhuah tirin, cancer natna tihbaiawm tak chu a rawn lehthal ta zawk a. Khawtlang bakah ram rawngbawl hna chu chhunzawm zelin, pawn pawh chhuak thei lo a khumbeta na tura an ngaih khan, thihna kotlang atanga inchhanchhuakin, a nupui Lalchhandami Khiangte leh a fa - mipa pahnih leh hmeichhe pakhatte nen an chhungin, Zotlangah an khawsa mek a ni.

    A theihna chu tlem inti hle mah se, cancer natna lak ata a inkhaichhuah hnuin, ram leh khawtlang rawngbawl hna a thawk chhunzawm zel a. A tumruhna leh a tawrhchhelna, a thuawih theihna avangtein tunah phei chuan, H. Zosangliana hi Mizoram Journalist Association (MJA) President hial a rawn ni chho ta hial a.

Inhriatchhuah dan
    Meizial leh kuhva hi chu ka 'heh' ve pangngai. Nitin meizial hi tlawn 20 chuang leh kuhva Rs. 30 man vel ka ei ziah ang a ni. Tichuan, kum 2006 chhoah chuan thil lem ka harsat chho a, kuhva ka eina, chinaiin a ei sat hat hat angin ka hrawk chu a awm na a. Ka bek chhoah, bengahte na a siam chho a. Mahse, ka ngaih a thatloh avangin ka nghei a, chawlhkar khat ka nghei hnuah pawh a reh mai lo. Heng meizial leh kuhva ka nghei hnuah pawh harsatna ka la neih cheu avangin ENT doctor - Rohlua (Aug. 11, 2010-a cancer natna avanga vuiliam tak) ka pan ta chawt a. Dr. Rohlua'n a han en hnuah hriat chakawm lem loh tak thu ka dawng a. A han en atangin ,'Hei chu, thil tha lo a ni thei tlat mai, Biopsy la ang a ti a," tiin min hrilh a. Khata tang khan confirm-ah ka ngai. Chu chu August ni 15, 2006 a ni.

    Tichuan, Biopsy kha August ni 15, 2006-a kan lak hnu chuan, a biopsy result kha August ni 18, 2006 khan a chhuak a. A result atang chuan ka tonsil dinglam cancer tih a lo ni ta reng mai a ni.

Engangin nge a thawn che?
    Ka inrinhlelh atang khan ka rilru ka siam tawh. Biopsy lak a nih atang phei kha chuan confirm tlukah ka ngai. A hranpaa chuti taka min thawng lem lo. Amah erawh chu, cancer hi thihpui an tam a, ka pa ngei pawh hi 1962-ah hrawk cancer bawkin a lo thi tawh a. Ka rilru ka lo siam danah chuan buangbar taka phai lam pana in enkawl tulah ka ngai lem lo. A result nena doctor Rohlua ka hmuh a, Mumbai-a TATA Hospital-ah ka refer ang che a tih pawhin hetiang hi tulah ka ngai lem lo. Mahse, Dr. Rohlua chuan, "Tunlaiah chutiang a ni tawh hleinem. Mi tam tak an damchhuak alawm," a tih hnuah rei pawh inngaihtuah lovin, "A hre zawk in nia, tih i tih te chuan ni mai e," ka ti veleh mai.

Chhungte hrilhin engtin nge chhanna i hmuh?
    Ka hriat lem loh khan an lo phar buai viau a. Dr. Rohlua te pawh hi a rukin an lo rawn a, kan hre rual tlanga kan invengthawng tawh a ni ta berin ka hria. Biopsy result laa doctor kan hmuh naah hian ka fapa upa zawkin min kalpui a, in kan va thleng chu sawi tur a vang duh angreng khawp mai. Mahse, sawi tawh ang khan hre sa leh hre sa chu mitmeiah kan inman mai a, a tua mah kan chiai lemin ka hre lo.

    Hemi tlai hian zanriah ei hmaa chhung inkhawm kan neihah thu tawite ka sawi a, chuta ka chhungte hnena ka sawi chu, "Mi an thaa an lo kal anga, damdawi hre tak takte, tawngtai dam thei hria te, damdawi In pan tur leh pan loh tur huai tak taka rawn sawite an awm anga, tumah lo hnial tur a ni lova, an thurawn avanga buai tur a ni bawk hek lo. Doctor-in advise angin Mumbai TATA Hospital kan pan dawn a, medical science thiamna te hi Pathianin mihring a pek a nia. Thil dang thil dang pan emaw ngaihtuah buai emaw a ngai lo. Rilru nghet tak neih tur," tih ka sawi a. Sawi fuh hlein ka inhria. He lai chungchang pawh hi a hranpaa sawi tham awmin ka hria.

Cancer i nih kha pawm harsa i ti em?
    Sawi tawh ang khan, cancer chanchin a symptom awmdan te, kan chhiarin kan lo hre ve nial nual a, chuvangin, cancer ka ni thei tih inringhlela in entir ka nih miau avangin chuti tak chuan harsa ka ti hran lem lo. Amaherawh chu, chhungkaw pa ber cancer han nih takah chuan ngaihtuah a thui lo thei lova, chhungte hriat loh theih ang bera ngaihtuahna vakvel chu a thui duh phian.

    Zan kan han muhil a, mumang lamah emaw, thanharh tirhah emaw, cancer kan ni mai bik lo a, cancer nih han inhriatchhuah leh thin khan a hrilhhai thlak duh angreng khawp mai. Hetiang hi midang pawh an nih ve ka ring khawp.

    Mihring na thei thi thei ka ni a, ka natna vei turah duh ka thlang thei lova, ka thih hun turah thu ka nei bawk lo a. Chuvangin, ka chunga thil lo thleng apiang pawm theih hi mahni tawka ka lo zir ve thin a ni a, ka thihna tur a nih leh nih loh ka hre phak lo a, ka pawm lohin awmzia a nei bawk lo a, vuivai leh hnial thei ka ni lo tih ka chiang a, pawm harsa ka ti hranpa lo.
       
Mumbai panin
    Min lo en anga, a tul ang angin treatment kan la mawlh mawlh mai turah ka ngai a, hmanhmawh lah kan hmanhmawh. August ni 18-a Biopsy result chhuak kha August ni 23, 2006-ah Mumbai kan thleng thla nghal kha a ni a. Mahse, chutiang rum rum chu a lo ni hauh lo mai. 

    TATA Hospital-ah registration kha min tihsak a, chutah chuan min enkawl chhunga treatment atangtein research atana ka inpek theih leh theih loh min zawt a. Form min pe a, zanriaka va inngaihtuah turin min ti. Mahse, keichuan, "Min enkawl mamawha lo kal ka ni a, min enkawl paha research in tih a, engemaw hmuhchhuah in nei ta hlauh a, midangte tana tangkai a ni ta hlauh a nih chuan a lawmawm a ni mai a, tunah hian ka pawm thu ka sign thei nghal e," tiin ngaihngam takin ka sign ta nghal a.

Research avang khan
    Khatia research atana ka inpek avang khan, treatment-in engnge nghawng a neih tih hi tun thlengin 'check-up' apiangin min la en ziah a. Entirnan - Ka ri hriatna a dik em, a tha em? Ka aw thlengin min check sak ziah a, ka chil (Saliva) awmdan thlengin min test sak ziah a. Tunah hian thla ruk danah check-up in ka la kal reng a ni.
   
Medical science chu i ring a...
    Ring e! Medical science-a thiamna leh mi thiamte hi Pathianin a pekah ka pawm thlap a. An thuawih a, an thurawn zawm hi damlo chuan kan tihtur ni maiah ka ngai. Nichina sawi tawh ang khan, thurawn huai tak taka inpek Mizote'n kan ching viau mai a, mi pahnih khat case-ah prof-na mumal awm mang lovin - "Chumi pawh, chutiang chuan an ti a," "A tha lutuk emaw, a thi mai emaw," tiin midang thurawn huai tak taka pe an awm thin hi a pawi ka ti a. Zai an tih che u pawhin duh reng reng suh u," emaw, "Chemotherapy an tih dawn chuan duh reng reng suh u," lo ti mai pawlte hi zuk awm thin a maw le! Hetih karah hian tawngtai dam thei inti, doctor-te damdawi chawh lo paihtir mai pawl an awm veleh zauh thin bawk a, hengte hi chu ka ngaihdan takah chuan a zah theihloh thlak ka ti.

    Tin, hei bakah hian cancer damlo kantute'n chhungkaw dinhmun engmah hriatpui si lova damdawi emaw, pan tur emaw kan lo inkawhhmuh ve thuai thuai te pawh hi tih fo loh atan a tha ka ti. Hetiangah hian hmeichhe lam an thawhhlawk tlangpuiin ka hria. 
   
Engtin nge Treatment chu..
    Radiotherapy (inhem) vawi 35 - Thawhtanni atanga Zirtawpni thleng zel, Chemotherapy vawi 6 Inrinni apiangin ti turin doctor-te'n min chawh a, October ni 11, 2006-ah tanin, November ni 29, 2006-ah treatment kan la zo.

    Treatment ka lak tan khan ka rit zawng chu kg 65 a ni a, treatment ka han la a, hrawk hem te ka ni bawk a. Thil ka ei thei lo hma hle mai a, ka rih zawng a tla hniam chak hle a. Treatment ka lak tawp lamah chuan kg 49 (kg 16-in ka tlahniam) a, ka kawng hi inches 6-in a te thla bawk a ni.

    Hetih chhung hian a ni telin ka chau a, chil ka nei mumal lo tial tial a, hrawk chhung lamah a sa a, tuisik tlem tlem tih bak chu thildang ei theih ka nei lo. Ka (mouth) leh hrawk a na a, chil awmchhun a hnang em em a, biang chhung lam dang leh lei zawng zawng a lawng ni berin ka hria. Thin a chhe tuk a, buaipui ngai viau si kha tumah ka bul hnaiah awm lo sela, reh reih rawih a mut vang vang chakawm berin ka hria. Calendar-ah ka hmabak zat ka chhiar a, ka thai rang hneh khawp mai.

    Vanneihthlak taka sukuk miah lova treatment ka lak theihna chhan hi hypertension (thisen sang) te, diabetis (zunthlum) tihte ka neih loh hlauh vang a ni.

I beiseina chu...
    Thih leh dam chungchangah ngaihtuah thui har tak a ni. Mahse, thilmak tak chu thih thlamuanna tihte hi thil danglam tak engemaw ti taka dawn tur anga ngaih a awl viau a, keimahah chuan a lo ni hauh lo mai. Ka ngaihtuahnaah chuan, 'Heti hian ka hniam zel a nih chuan ka thi mai dawn tihna a ni a. Ka thi a nih chuan, ka sakhaw vawn Kristian zirtirna naupan laia Sunde Sikul-a kan zir sakhaw dang zirtirna zawng zawng pawm lova kan lo pawm thlap kha a lo thleng dawn ni maiah ka ngai a, ka hmalam hun atan ka chi-ai lova, ka thlaphang hek lo, a hunah thih thlamuanna neitu chuan min lo pe mai a lo ni. Han sawi thar teh hluai tur keimahah a awm pawh ka hre chuang lo.

Thihpui ngei ngei natna an ti sia...
    Thih leh dam chungchang hi a siamtu Pathian kut a ni tih ka chiang a. Cancer hi ka thihpui tur a nih pawhin ka vui lo a, thihpui ngei turah ka inngai chuang bawk lo a. Ka nunna hi Pathian thu thu a ni tih hi ka chiang ve hle ringawt mai a. Thihna hi ka va cho a ni hauh lova; mahse, chuti taka hlau hlawp tur ka nih pawh ka hre chuang lo.

    Nia, cancer natna vei thenkhat paukhauh tak tak, "Cancer natna avangin ka thi dawn lo," tia insehruh tlat an awm. Hetiang hi chu ka ni ve si lo. Ka thihpui tur natna a nih leh nih loh ka hre lova, chumi avang chuan lungngaia indawm kun ka tum hek lo. Cancer nih avanga lawm ngawt ngaihna a awm lova, vuina tur a niin ka hre hek lo. Thihpui ngei ngei tur natnaa ngaia, rilru hrehawm leh zam em em kan awm thinin ka hria a, he ngaihdan hi a fuh lovin ka hria. Cancer hi sawi nep chi rual a ni lova; mahse, insawi hlauh emaw, kan insawi thaih lutukna chen pawh a awm ve ka ti.    

    Chutiang a nih avang chuan ka theih ang chin chinah chhungkuaa ka mawhphurhnate, khawtlang leh ka eizawnna hnaah theihtawpa beih leh thawh chhunzawm chu ka tihturah ka ngai a, hemi kawngah hian ka nupui fanaute leh ka thenrualte an fakawm ka ti. Min sit leh khap zawnga engmah ti lovin keimah ka inrintawk deuh deuh theihna turin min en hrang lova, hun danga kan inen dan pangngai ang rengin min en a, chak lo chung pawhin ka thiltih apiangah min phurpui a ni. Dik tak chuan, TV-a local programme a 'talk show'-a ka han tel ve te kha keimah ngei pawhin ka hmel kha hmuh nuam lo ka ti lek lek thin. Mahse, kha'ng zawng zawng kha min ti chak chho tu, keimah ngei pawh mahni inrintawkna min neihtir zeltu pawimawh tak a ni tlat si.

Cancer enkawlna leh Mizoram
    Thui tak ka hre lem lo naa, natna tihbaiawm leh huaisar taka Mizo mipuiin kan ngaih, mi tam takin an thihpui cancer natna enkawl dan chungchangah hmabak kan la ngah hlein a lang.
    Kum 2010-ah Regional Cancer Centre - khum 20 awmna nimin lekah hawn a la ni chauh mai a, ramdang damdawi in lian panna atana Mizo mipuiin kan senso tam dan tur hi chhut mai hleihtheih pawh a ni lovang. Medical lam mite ka ni lova, chipchiar takin thil kalphung sawi thei ka ni lova, cancer vei kan tam dan leh tuna kan dinhmun hi chu a inhmeh lo lulai deuh chu ka ti.

Tichuan....
    Kum 4 hmel a hmu a ni ta mai a, cancer veiin, thihna kotlanga dak ang hial te pawh ka ni ang chu. Tunah hetianga ka han dam khawchhuak chho ah hian khawvel thila duhamnate, sum leh pai thil tam tak kan lungkham thinte hian thih ngama ka nat lai khan awmzia a nei lo tih ka chiang khawp mai. Tunah, journalist hna chhunzawm zel thei a Pathianin ka nunna min chelhsakah hian, zalen tak leh huaisen taka mipui rawngbawl leh thei turin Pathianin min rem min ruatsak a ni maiah ka ngai. He cancer natna hian tunge ka nih a, engnge ka nih min hriatchian tir a, ka tan chuan zirlai ropui leh pawimawh tak, huaisenna min petuah ka pawm thlap.