‘Stress’ i nei ngai em?

I nun kha nin ngawih ngawih chang i nei thin ti raw? I hnathawh kha kham chang i nei a, i ning ve thin viau a, tuna i hnathawh kalsana hnadang thawh daih chang pawh i nei ve tawh thin em? Mahse, hringnun kawng kan zawh mekah engtik lai pawhin kan thu hnuaiah a awm theih loh chang a tam a, kan duhdan leh ngaihdan zawng zawng a inang vek lo tih i hriat ang bawkin a thleng dik reng thei lo tih hriat bawk a tha.

    Hringnun hi a chang chuan a hahthlak a,  a chauhthlak ngawih ngawih a, a buaithlak em em thin a ni. Hengte hi kan nunah a lo thleng a nih chuan a eng zawnga dawnsawn thiam a tha hle. Chauhna, hahna leh buaina te hian chhan leh vang hrang hrang an nei thei a, chhungkuaah te, kan hnathawhnaah te, sum leh pai avangte, hrisel lohna, khawl thil avangte leh beiseina tha lo kan neih avangtea thleng thei an ni. A chhan leh vang chiang taka hriat a pawimawh em em a, a thei a nih ngat phei chuan a tobul atanga enkawl a pawimawh hle. Thiantha te tanpuina emaw, a nasa viau a nih phei chuan mi thiamte rawn a pawimawh hle.

    Hetianga rilru hahna leh taksa chauhna emaw, i nunah thil buaithlak i tawhin - Chawl la, thawk han la vang vang la, i nunah thuneitu chu nangmah i ni tih chiang ang che. Malsawmna i dawn zawng zawng leh i vanneih zia ngaihtuah nan hun in pe la. Engkimah duhthlanna i nei a ni tih hria la, heihi keimahni chhungrilah leh kan hnathawhnaah chuan thudik a ni.

    I thinlung mawlhtu paih thawl a ngaih chang a lo awm thin, chutiang hunah pawh chuan nangmah inthunun ang che. Zing thawh veleh nangmah leh nangmah thu duhawm/hlimawm inhrilh la. Ni thar duhawm tak a lo thlen hian inthlirletna emaw, thlarau lama intuaitharin emaw kawng dang engemaw takin bul tan thin ang che.

    Vawiina i tihturah chiang la, tichuan, i tihturte ziak thla ang che. I tihturte i ziahthlakin i tihtheih tawk hria la, ni 1 atana i tih theih tawkah chiang la, a pawimawh dan indawtin ziak ang che. I huphurh ber leh a harsa ber atangin bul tan la, tichuan, a tawpah hahna/chauhna/buaina te i pumpelh thei dawn a nia.

    Thil tihtur khek hian hahna/chauhna/buaina a kengtel a, thil pakhat i tih laiah chauh i rilru dah la, thawh teuh aiin tha tak leh fel taka tlemte thawh a hlu zawk tih hria ang che.

• Stress a lo awmin i taksaah :
•  BP a ti sang duh.
•     A changin i thawk a ti rang ang.
•     Pumpuiin hnathawk tha thei lo.
•     I lungphu a rang hma
•     I taksa ralvengtu a ti chak lo
•     I vun pianhmang a danglam ang
•     Mut i harsat ang.

    Engkim atan hunbik siam la, chu chuan ni khat atana i hahna/chauhna/buaina te a ti tlem thei a ni. Tihtur liantham atan hun zau/thawl inpe la, chu chuan i tan intuaitharna hun a pe ang che. Tichuan, i beisei loh tihtur pawh lo thleng se, i tan a zangkhai phah ngei ang. Tlai a lo thlenin, khami nia tihtura i duansa leh i thiltihte thlirlet la, i mut a tui phah ngei ang.

    I tlin tawk leh i phak tawk hira la, nangmah leh nangmah in nawr nasa lutuk suh, i hlawhtling vek lo a nih pawhin inthiamlo em em suh ang chu. Naktukah ni a lo chhuak leh anga, chumi atan chuan i tihturte duang lawk zawk la, tichuan, i lungkham a tlem ngei ang.

    Engkim fel takin duang la, thiltih awlsam te i tih zung zung theih mai bakah thildang pawimawhah i rilru i sawrbing theih phah ang, thil i siam danglam theih tawh miah loh te avangin inti lungngai duh suh la, engkim mai hi a thlen anga pawm mai hi sawi mai anga awlsam ni hauhlo mah se, thil tha tak a ni. I nun kha i duh anga siam chu i hna a ni a, huphurh leh harsa ti ngawih ngawiha awm reng ai chuan, thutawp huaisen taka siam ngamna hian chauhna/hahna, i nguina atan mi a chhawk zangkhai thei zawk a ni. I thil duhah chiang la, chumi nei tur chuan ke pen ang che. I taksa uluk takin enkawl la, i inrintawk mai piah lamah i lo harhvang zawk bawk anga, taksaa chauhna/hahna/nguaina in nghawng a neih theih lakah i him ngei ang.

    Chauhna/hahna/nguina i nei laia i ei duhzawng in hmun pawimawh tak a chan avangin chaw hrisel chauh ei la, thil thlum leh al lakah insum la, thei ei tam ang che. Tuisik hi in tam a tha a, in tur tha ber a ni. Alchohol leh caffiene telna reng reng in loh tum la, hei hian chauhna/hahna/nguina i hmachhawn lai khan kawng engemaw zawng takin a belhchhah vang a ni.

• Zirchiannaah chuan

•        Ohio State-a doctor nupa, Kiecolt-Glaser leh a pasal Ronald Glaser-te kaihhruainaa an chhuichiannaah chuan, thil ngaihtuah vak vak mi (stress ngah) chuan lung natna an vei hma a, ruhseh, vitamin  leh calcium tlakchham avanga ruh chak lo, zunthlum leh cancer pawh a thlen thei a ni tih an zirchiannaah chuan an tarlang.

•     Heng mite hian mi 119 stress nei leh mi 106 stress nei ve ngai lem lo te lakah enchianna atanga an hmuhchhuah a ni. Thil ngaihtuaha, rilru hah leh chaua nguaina nei thin mi 119-te thisen an enchiannaah pawh mihring thisena chemical pakhat, Interleukin-6 a ti pung nasa zual bik niin an hria, heng IL-6 vangin a chunga kan sawi natna hrang hrangte hi mihring taksaah a hring thei a ni.

  
    Nitin i taksa engtin emaw tak sawizawi thin la, vitamin ei tha la, i mamawh tawk mu bawk ang che. A theih phei chuan hunbi neiin mi thin ang che.
  
    Rimawi ngaithla thin la, chauhna leh hahna hian thinlung chhungrilah nasa takin hna a thawk ve a, chumi chu lo hmang tangkai thian ang che. I thinlung chhungril chu rimawi hahdamthlak tak hmangin paih thawl la, chauhna leh hahna a lo thlenin, "Heihi a taktawlin ka ti thei a ni," emaw, "Heihi a hma pawhin ka lo ti hlawhtling tawh a, tuna ka tih theihlohna chhan tur a awm lo," tiin i in fuih sauh sauh a pawimawh hle a. Mitthla la, han ti chhin teh. I huphurh em em a lo thleng dawn tih i hriat chian, i lo dawnsawn dan tur ti chhinin, lo inbuatsaih zawk ang che. Hlawhtling taka paltlang angin in mitthla bawk ang che.
  
    Engkim mai hi a eng zawngin mitthla la, tichuan, i rilru pawh i duhna lamah i sawrbing thei ngei ang. Nuih tam tum la - i chauhna leh hah, i nguina thlentu bang lian tak chu engkim mai lak thutak lutuk hi a ni. I inhmuam up-na leh puithuna kha thlahzal in, a hlimawm zawnga thlir thiam zir la, nui tam deuh la, chu ai maha la tha zawk chu, hlim takin nasa takin nuih tum la, i chauhna leh nguina bakah hahna thlentirtu kha a hlimawmna hmuhthiam tum zawk ang che.
  
    Thiante biak tam hi a pawimawh em em a, thil min mawlhtu sawi chhuak lova kan up reng hian chauhna/hahna/nguina ruamah min hnuklut thin a ni. "Aih" tih zir la, ti tura beisei i nih apiang i ti vek thei lo. I chehvela chianglo leh buai nuaih te chu an nih anga pawmin lawm zawk la, hengte tello hian i thiltha tihte kha a awm theilo a ni. Lungngaihna leh lungkham i neihte kha ti mihring tu che an ni a, zahpui tur an nih lohzia hria ang che. I thinlunga i up te kha sawichhuak la, tichuan, tanpui i ngai a ni tih i chhehvel a mi te'n an hre thei ngei ang.
  
    I rilru ti hahdam zawngin i ngaihtuahna sawrbing tum la, tichuan, i chauhna te, i rilru hahna te leh i nguai em em na te i paih chhuak thin ngei ang.
  
    Fai takin inbual la, hei hian nangma puala hun a pek che bakah i taksa hahchawlhna a pe ang che. Chauhna/hahna/nguina neite hian ei chintawk an hrelo thin a, thelret emaw ha kherna emaw thial zawk thin ang che. Hahchawlh dan emaw hahdam taka thawk lak emaw, intih harh i mamawh a nih chuan thui lo te darkar chanve chhung vel nangmahin kal la, fim takin inngaihtuah la, a eng zawnga thlir chungin kal zel la, i let leh meuh chuan i chauhna chhan kha pawnah hnutchhiah tawhin, kha i harsatna tak kha tha takin i ti thei tawh ngei ang.
  
    Damdawi in lamah pawh rilru lam doctor rawn pawh a tha ve khawp asin. Hetiang doctor i rawnin, damdawi an chawh che a rinawm loh. I harsatna te chu an hnenah chuan phawrh chhuak zawk la, anni’n tanpui dan kawng an dap sak thei bawk ang che a. I rilru hahna leh chauhna te, i buai rukna tam tak pawh a chhawk zangkhai sak ngei ngei che a beiseiawm hle.